Scenariusz i tekst: dr Justyna Cząstka-Kłapyta. Muzyka: dr Jerzy „Juras” Gruszczyński – Medytacje Tatrzańskie „Lepka mgła”.
Treści wystawy zostały poszerzone w publikacjach: PATRZ TUTAJ.
PRZYRODA NIEOŻYWIONA
JASKINIA − miejsce znajdujące się w środku ziemi lub góry, pozbawione światła. W tradycyjnej wizji świata kojarzone było z zaświatami, krainą śmierci, przez którą prowadzi droga do innego życia. W mitach jaskinia mogła być obszarem zamieszkiwanym przez duchy i Bogów. Wchodzenie i wychodzenie z niej symbolizowało wędrówkę w zaświaty lub narodziny. Dla człowieka paleolitycznego jaskinie były świątyniami, sanktuariami w których realizowała się mediacja (spotkanie z sacrum). Kształt i funkcje jaskini sprzyjały symbolizowaniu jej przez człowieka archaicznego jako łona kobiecego, tajemniczego, bezpiecznego, przechowującego zarodek życia. Niektóre skały i jaskinie napawały górali lękiem, do niektórych bali się wchodzić chcąc uniknąć złych magicznych skutków. W niektórych też widywać mieli smoki. Jedną z ciekawszych pod względem starych wierzeń jest Jaskinia Wodna pod Pisaną w dolinie Kościeliskiej.
SKAŁA – oznaczała trwałość, potęgę i absolutną autonomię. Wartość sakralna skały objawiała się w tym, co przez nią się wyraża, gdy zamieszkiwały ją złe lub dobre duchy. Złe duchy mieszkać miały w skałach ciemnych, twardych (gnejsy, granity), ponieważ nie dawały się spalić w ogniu. Były to skały złośliwe, związane z krainą śmierci (Wołosem/smokiem/Królem Węży) i dlatego nazywano je żabicami (skałami złośliwymi). Ich przeciwieństwem były jasne, białe skały (wapienie i dolomity), określane jako liask, mające w sobie moc niebiańskiego (perunowego) boga. Nazwa wiąże się ze słowem blask − „jasne, jaskrawe światło”. W tradycyjnej wizji świata dawnych Słowian, przetrwałej w tradycji karpackiej, kamień jawi się jako zjawisko żywe, które może rosnąć, zmieniać swój kształt. „Złośliwy” kamień odpowiadający pierwiastkowi żeńskiemu, podobnie jak ten boży mogły więc być – podobnie jak kawałek gliny w „micie wynurzenia” − owym zaczynem, z którego urosły góry (patrz hasło: woda).
TATRZAŃSKI RUMOSZ SKALNY – ZŁY (czarny) i DOBRY (biały) − podział świata skał na dobre (boskie) i złośliwe (wołosowe-diabelskie) wyjaśnia także opowieść (mit) o pochodzeniu rumoszu skalnego – granitowego i wapiennego.: „A sed Pan Bóg z diabłem, co jemu posługował. I diabeł radzi Panu Bogowi, coby się ozgrzoł i coby wzieni po jednyj skole, a ciskali, fto dalij ruci. Pan Bóg się ośmioł i pada: – Ty tako jako nie potrafis, i łap za skole, takom bielućkom, i prasnon niom o wante, jaze oświeciło jom i skola się ozpuknena, i wte w ocy mgnieniu ś niej wyskocył janioł. Diabeł się zadziwił i co nie robi. Łap za skole carniućkom, a gładkom, zamachnon się u prask o wante, jaze oświeciło jom i skola się ozpuknena. Ale ze diabelskom renkom ciśniona i diabeł był pysny, i fcioł lepi od Pana Boga, to z tyj skoli nie janioł, ba carownica wyskocyła. Wte diabeł się ozgniwoł i pada do Pana Boga; Prugujem jesce roz. Pan Bóg się ośmioł i łap za bielućkom skole, prask o wante, wyskocył drugi janiołek. Diabeł się ozpłakał ze złości, łap za skole i prask, co mioł siły – wyskocył płanetnik – temu on jes zły i descem leje, a gradem suje – jako diobeł ciureckami. Tak się prógowali Pan Bóg z diabłem i temu je tyle dobryk i złych duchów na ziemi i telo piarzsk w górach lezy, bo się oni długo tak spierali, a prali – to się białe i corne skole oscpucyły do imentu i lezom do dziśka (informator lat 86, Olcza, 1956 rok).
GÓRA – reprezentowała pierwiastek żeński w Kosmosie (patrz hasło: woda), wyznaczała axis mundi, oś kosmiczną świata, była religijnym punktem sprzyjającym łączności między rzeczywistością doczesną a zaświatami. Góra odzwierciedlała trójdzielność świata zbudowaną na opozycji dwóch skrajnych, przeciwstawnych pięter Kosmosu: górnego (niebo) i dolnego (podziemnego). Pomiędzy nimi znajdować się miało piętro środkowe – ziemne, a w nim punkt środkowy, mediacyjny – owa oś świata, którą w tradycyjnych wierzeniach wyznaczać mogła właśnie góra, ewentualnie znajdujące się na niej lub w jej obrębie jezioro bądź kamień, określany m.in. jako „żaba”.
Wstęp | 1. Siły kosmiczne | 2. Istoty Nadprzyrodzone | 3. Przyroda ożywiona | 5. Toponimy i hydronimy | 6. Kultura ludowa